Porównuję wielotryb Shimano z kasetą SRAM kompatybilną z systemem Shimano. Staram się też odpowiedzieć przynajmniej na niektóre pytania związane z tymi podzespołami.

Zapraszam do lektury!

Ponieważ już od lat nie spotkałem roweru wyposażonego w inny wielotryb  lub kasetę niż te kompatybilne z systemem mocowania Shimano, więc omówię tylko te typy.

Chcąc uniknąć kontrowersji językowych na samym początku wyjaśniam, że dla mnie wielotryb to wolnobieg o większej liczbie "bietów", czyli kół zębatych. Przyjęło się, przynajmniej wśród moich znajomych, wolnobiegiem nazywać układ mechaniczny z jednym kołem zębatym.

Kolejna kontrowersja językowa to użycie terminu "koło zębate". Ściśle rzecz biorąc dla mechanika "koło zębate" to koło z zębami, które pracuje poprzez zazębianie się z innym kołem zębatym, a nie z łańcuchem. W języku angielskim do nazywania obu typów kół służących do przenoszenia napędu stosuje się różne słowa. I tak koło zębate zazębiające się z innymi kołami zębatymi to "gear", a to łańcuchowe to "sprocket". Zwłaszcza, że w języku angielskim mają słowo, które można stosować zamiennie do nazywania obydwu pojęć: "cog". Pozostawiając nieco na boku nieścisłości językowe w tym artykule będę posługiwał się jednak terminem "koło zębate" do nazywania kół z zębami, które zazębiają się z łańcuchem.

Zacznę od podobieństw obu podzespołów. Przede wszystkim łączy je funkcja. Tak wielotryb jak i kaseta służy do prowadzenia łańcucha po kołach zębatych. Przerzutka przestawiając bieg łańcucha pomiędzy kolejnymi kołami zębatymi pozwala na tzw. zmianę przełożenia, dzięki czemu rowerzystka (lub rowerzysta) czuje zmianę prędkości kół i może inaczej rozłożyć energię wydatkowaną na ruch roweru.Wspólną cechą obu rozwiązań jest tzw. "rzędowość", czyli liczba kół zębatych, z których zbudowany jest podzespół. W przypadku kaset liczba kół zębatych waha się od 7 do 11 (rok 2017), a w przypadku wielotrybów od 5 do 9 (rok 2017). W zasadzie prawie niezależnie od rzędowości wielotryby i kasety zajmują taką samą szerokość na osi tylnego koła. Dzięki temu producenci ram mogą produkować rowery o niemal jednakowym rozstawie tylnych trójkątów ramy. W konsekwencji im większa rzędowość, tym węższy musi być łańcuch.

Oba typy podzespołów różni przede wszystkim sposób mocowania i rozwiązanie realizujące funkcję wolnobiegu. Wolnobieg polega na tym, że jeżeli pedałujemy "do przodu", to łańcuch przez koła zębate na tylnej piaście przenosi energię na obracające się koło. Jeżeli przestaniemy pedałować w rowerze wyposażonym w wolnobieg, to tylne koło nadal ma możliwość obracania się niezależnie od ruchu łańcucha. Tłumacząc dosłownie w ten sposób nasze nogi są wolne, nie muszą biec.

W przypadku, gdy rower nie jest wyposażony w wolnobieg mówimy o tzw. "ostrym kole". Różnica pomiędzy wolnobiegiem a ostrym kołem polega na tym, że nie możemy przestać kręcić korbą i pedałami - łańcuch jest na stałe sprzężony z obrotami tylnego koła.

Rozwinięciem koncepcji wolnobiegu jest właśnie wielotryb, czyli wolnobieg złożony z kilku kół zębatych. Przez wiele lat wolnobieg zdominował rowery wyposażone w przerzutki zewnętrzne. Nie było po prostu alternatywy, czyli jeśli ktoś miał rower z przerzutką zewnętrzną, to miał też wielotryb. Na przestrzeni ostatnich lat wielotryby zostały wyeliminowane właśnie przez tytułowe kasety. Oczywiście wielotryby nadal są produkowane i montowane w rowerach, ale dzisiaj przede wszystkim w tych tańszych.

Przyczyny swego rodzaju zwycięstwa kaset należy dopatrywać przede wszystkim w wadach wielotrybu. Przede wszystkim wielotryb wymaga osi wykonanej z dobrej jakościowo stali, twardej, niepodatnej na zgięcia. W przypadku tańszych rowerów niestety jakość osi pozostawia wiele do życzenia - dosyć szybko się zginają. Pragniemy mieć jak najwięcej przełożeń w rowerze, co przekłada się na większą rzędowość wielotrybów, co z kolei przekłada się na większą masę tych podzespołów. Wielotryb obciąża prawą część osi, co powoduje, że staje się ona bardziej podatna na zgięcia.

Kaseta to tylko koła zębate. Mechanizm wolnobiegu znajduje się we wnętrzu piasty, w tak zwanym bębenku. Kulki i zapadki znajdują się we wnętrzu piasty, a nie we wnętrzu przestrzeni zajmowanej przez koła łańcuchowe.

Wielotryby są w zasadzie zawsze cięższe od kaset. To ich kolejna wada. Na ogół są jednak tańsze od kaset.

Demontaż tak kasety jak i wolnobiegu wymaga użycia specjalnych narzędzi.

W przypadku podzespołów Shimano do odkręcania służą specjalne klucze z tzw. wielowpustem. Wielowpust pozwala zmniejszyć przestrzeń (i objętość) zajmowaną przez narzędzie (klucz). Wydaje się, że nic nie stało na przeszkodzie, by firma Shimano zastosowała te same wymiary klucza tak do wielotrybów, jak i do kaset. Pomimo że wymiary obu podzespołów są do siebie bardzo zbliżone, to nie zdecydowano się na ten ruch. Dlaczego? Tego nie wiem.

Konstrukcja kluczy pasujących do obu typów podzespołów jest bardzo podobna. Mają one kształt zbliżony do walca. od jednej strony walec zakończony jest wspomnianym wielowpustem, a od drugiej jest ukształtowany w taki sposób, by można było zastosować inny klucz, który służy do odkręcania wielotrybu od piasty. Mogą to być: imadło, wtedy wystarczy, że klucz będzie posiadał dwie równoległe płaskie powierzchnie; klucz płaski lub oczkowy, wtedy klucz powinien posiadać znowu albo dwie równoległe płaskie powierzchnie (pod klucz płaski) lub budowę szęściokątną (pod klucz oczkowy); otwór o przekroju kwadratu pod klucz kwadratowy, tzw. "fajkę". Czyli co kto lubi, kto jakimi dysponuje narzędziami.

Pewną różnicą jest stosowany czasami tzw. 'pilot', czyli pręt umieszczony centrycznie w środku wielowpustu, który ma zabezpieczać klucz przed przypadkowym ześlizgnięciem się z kasety w trakcie odkręcania. Osie pod kasety przeważnie są wydrążone (puste w środku), natomiast osie do wielotrybów przeważnie są pełne. Stąd klucz do wielotrybu wyposażony w taki pilot nie byłby użyteczny.

Na powyższych zdjęciach klucze zostały umieszczone w wielowpustach odpowiednio wielotrybu i kasety.

Jak już wspomniałem rozmiary obu wielowpustów są bardzo zbliżone. Nic więc dziwnego, że na rynku pojawiły się uniwersalne klucze, tzn. pasujące tak do wielotrybów jak i do kaset ze stajni Shimano. Przykład przedstawiono na powyższych ilustracjach. Ów klucz nie wykazuje przy tym luzów. Co ciekawe pozostałe z pokazanych na wcześniejszych zdjęciach kluczy ewidentnie pasują tylko do jednego typu podzespołów.

I tak na sąsiednim zdjęciu umieściłem trzy klucze. Ten po lewej pasuje wyłącznie do kasety; ten po środku pasuje tak do kasety, jak i do wielotrybu; ten po prawej pasuje wyłącznie do wielotrybu.

Jak wygląda połączenie pomiędzy wielotrybem a piastą?

Odpowiedź na to pytanie przedstawiam na poniższych zdjęciach. Wielotryb jest nakręcany na piastę. Dzięki prawemu kierunkowi gwintu podczas pedałowania do przodu działamy na wielotryb siłą dokręcającą. Dzięki temu po dłuższym czasie eksploatacji wielotryb bardzo mocno się dokręca, wręcz "zapieka". Do jego odkręcenia wymagana jest niekiedy bardzo duża siła. Mechanizm realizujący funkcję wolnobiegu jest więc ukryty "w środku" - pomiędzy częścią wewnętrzną - skręconą z piastą, a kołami zębatymi.

Jak wygląda połączenie pomiędzy kasetą a piastą?

Odpowiedź na to pytanie przedstawiam na poniższych zdjęciach. Zestaw kół zębatych przeznaczonych do budowy kasety jest nakładany na tzw. bębenek - ruchomy walec o charakterystycznych żłobieniach biegnących wzdłuż powierzchni bocznej tego stożka. Na te żłobienia nakładane są kolejne koła zębate. Można więc odnieść wrażenie, że nic ich nie trzyma. Proszę o zwrócenie uwagi, że górna wewnętrzna krawędź bębenka ma naniesiony gwint. Kaseta jest łączona ze stożkiem za pomocą ostatniej od góry nakrętki. Wystarczy te zaledwie kilka zwojów gwintu by dość trwale zespolić całą kasetę z bębenkiem. Ten gwint pokazałem na kolejnych zdjęciach.

Bębenek realizuje funkcje wolnobiegu. Kaseta to po prostu zbiór kół zębatych. W droższych modelach kaset ten zbiór składa się z 3-5 zestawów, w najtańszych jest to po prostu jedna część. Nie spotkałem jeszcze kompatybilnych z systemem Shimano kaset składających się z pojedynczych kół zębatych - zawsze przynajmniej 2-3 tworzą zestaw. Teoretycznie można by wymieniać tylko zużyte koła zębate, a nie za każdym razem całą kasetę. Na razie jeszcze nigdy nie udało mi się tak zrobić...

Kiedy zachodzi konieczność demontażu wielotrybu lub kasety?

Na szczęście niezbyt często.  Po pierwsze wskutek zużycia. Łańcuch pod wpływem eksploatacji "wyrabia się", co wiąże się ze wzrostem odległości pomiędzy jego ogniwami, co w konsekwencji powoduje nierównomierne zużywanie zębów kół zębatych. Zaczynają one się zaokrąglać, zmieniać kształt. Po pewnym czasie zaczynają przypominać kształtem płetwy rekina. Jeżeli dojdzie do takiego zużycia zębów, a łańcuch w końcu zostanie wymieniony na nowy, to nowy łańcuch będzie nieprawidłowo pasować do takich startych zębów, co w efekcie spowoduje przeskakiwanie łańcucha. Powiemy, że napęd "przepuszcza" i to skokowo, gwałtownie, co jest dosyć nieprzyjemne. Chcemy gwałtownie przyspieszyć, "szarpnąć", a tu łańcuch głośno przeskakuje, stopa spada nam z pedału.

Gdy już doprowadzimy do takiego zużycia podzespołu, trzeba będzie go wymienić. To nie przypadek, że sklepy rowerowe czasami sprzedają "zestawy" w skład których wchodzą łańcuch oraz od razu kaseta (lub wielotryb).

Drugi przypadek to zerwana szprycha w tylnym kole od strony napędowej. To nie przypadek, że szprychy pękają lub ulegają uszkodzeniu przeważnie właśnie w tylnym kole i właśnie od strony napędowej. Właśnie od tej strony działają na nie największe siły. Na co dzień często nie zdajemy sobie sprawy, że tylne koła rowerów rzadko kiedy są symetryczne. Z całą pewnością nie są symetryczne tylne koła wyposażone w wielotryby lub kasety. Brak symetrii polega na tym, że szprychy od strony napędowej są krótsze od tych od strony przeciw napędowej. Dlaczego? Oś od strony napędu musi wyraźnie wystawać, by zmieścił się na niej wielotryb lub kaseta. Przez to środek długości osi jest nieco przesunięty w kierunku wielotrybu (kasety). Do tego energia pedałującego człowieka jest przenoszona właśnie od strony napędowej. Wreszcie to od strony napędowej jest umieszczona dodatkowa masa powodująca dodatkowe dynamiczne obciążenia szprych.

Do uszkodzeń szprych od strony napędowej mogą się też przyczyniać urazy spowodowane przez łańcuch i źle wyregulowaną tylną przerzutkę. W wielu rowerach, szczególnie tańszych, pomiędzy szprychami koła a wielotrybem (kasetą) umieszczane jest plastikowy ochraniacz, wypełniacz przestrzeni między największym kołem zębatym a szprychami. Dzięki niemu nawet jeżeli łańcuch zeskoczy poza największe koło łańcuchowe, nie dostanie się w tę przestrzeń, a wskoczy z powrotem na koło zębate. Jeżeli tego plastikowego ochraniacza nie mamy i dojdzie do tego, że łańcuch dostanie się we wspomnianą przestrzeń, to skutki mogą być opłakane, do zerwania szprych włącznie.

Jak odkręcić wielotryb?

Odkręceniu wielotrybu poświęciłem cały artykuł. Zapraszam do jego lektury.

Jak odkręcić kasetę?

Wkrótce przygotuję dedykowany temu tematowi artykuł. Póki co wspomnę tylko, że konieczne jest posiadanie jeszcze jednego specjalnego narzędzia, tzw. baciku. Bacik to kawałek łańcucha połączony ze sztywnym metalowym spłaszczonym prętem, tzw. płaskownikiem. Za pomocą bacika unieruchamiamy koła zębate kasety, a następnie za pomocą przedstawionego powyżej klucza odkręcamy nakrętkę łączącą tryby kasety z bębenkiem.

Ile kosztują klucze do kasety / wielotrybu?

Typowo 15 - 25 pln (2017), ale uwaga, można te klucze kupić znacznie drożej :-)

Czy można założyć kasetę na piastę pod wielotryb?

Nie ma takiej możliwości.

Czy można założyć wielotryb na piastę pod kasetę?

Nie ma takiej możliwości.

Mam wielotryb, a chciałbym mieć kasetę. Co muszę zrobić?

Wymienić piastę na taką z bębenkiem. Jeżeli bardzo zależy ci na feldze koła, to musisz przepleść szprychy. W praktyce prawdopodobnie będziesz musiał kupić nowe szprychy, bo jest mała szansa, że rozmiar nowej piasty będzie się idealnie pokrywać z rozmiarem starej piasty. Nawet gdyby tak się zdarzyło, to warto wymienić szprychy. Jest to stosunkowo niewielki koszt, a te szprychy, które do tej pory miałeś w kole pracowały już x czasu i mogły się "zmęczyć" - wzrosła ich podatność na uszkodzenia. Do tej pory przez x czasu pracowały w jednej pozycji, którą poprzez demontaż i powtórny montaż chcesz zmienić.

Chcę zmniejszyć lub zwiększyć liczbę kół zębatych w wielotrybie. Czy mogę to zrobić?

Zwiększyć nie możesz. Zmniejszenia nie bardzo potrafię  sobie wyobrazić. Rozbieranie wielotrybu jest  trudne, nieopłacalne i grozi zniszczeniem tego podzespołu (patrz następne pytanie). Wielotryby są stosunkowo tanie, więc dlaczego chcesz to zrobić? Rozważ zakup nowego / innego wielotrybu.

Czy można rozebrać wielotryb? Co znajduje się w środku?

Można, ale przeważnie tylko raz. Zrobiłem to dla Ciebie - zapraszam do lektury kolejnego artykułu.

Czy można rozebrać bębenek? Co znajduje się w środku?

Można, ale rzadko się to robi. Wkrótce na stronie pojawi się artykuł pokazujący wnętrze piasty tylnego koła przystosowanej do montażu kasety.

Chcę zmniejszyć lub zwiększyć liczbę kół zębatych w kasecie. Czy mogę to zrobić?

Zwiększyć nie możesz. Zmniejszenia nie bardzo potrafię sobie wyobrazić. Rozważ zakup nowej / innej kasety.

Mam stary rower szosowy, a w nim "wąski" wielotryb (np. 4-rzędowy). Czy mogę przykręcić w jego miejsce np. wielotryb 7-rzędowy?

To zależy. Prawdopodobnie trzeba będzie rozgiąć tylne trójkąty ramy. Można to zrobić bez ryzyka pęknięcia ramy tylko w ramach stalowych i to tych lepszych. Jest to przygoda sama w sobie, ale czasami warto podjąć takie ryzyko. Nie polecam rozginania ram aluminiowych - ryzyko pęknięcia takiej ramy jest zbyt duże.

Komentowanie za pomocą rozszerzenia JComments zostało wyłączone. Zapraszam do dodawania komentarzy za pomocą aplikacji Disqus.